Predstavu orla kao simbola snage, habrosti i pobede pratimo, počev od VI veka stare ere, na novčanim kovanjima Makedonije, Grčke, Rima, provincijama i kolonijama, tj čitavog antičkog sveta. Na njima je orao prikazan kao neizbežan atribut vrhovnog boga grčko-rimskog panteona Zevsa ili Jupitera. Simbolika ove predstave održala se kroz srednji vek, sve do modernih vremena i to u obliku dvoglavog orla. Danas je predstava dvoglavog orla u različitim varijantama zastupljena u heraldici i u numizmatici mnogih zemalja širom sveta kao simbol suverenosti i državnosti jedne nacije.
Predstava dvoglavog orla, popularne kolaste azdije, javlja se kod nas, očigledno pod vizantijskim uticajem, već polovinom XIII veka na svečanoj odeći srpskih vladara iz dinastije Nemanjića. Kolastu azdiju prvi put nalazimo na odeći kralja Radoslava, zatim kralja Stefana Dečanskog, cara Dušana, despota Olivera, kneza Lazara i despota Stefana Lazarevića. O tome nam svedoče mnoge freske manastirskih zadužbina. Osim na vladarskim insignijama, dvoglavog orla srećemo i na drugim odevnim predmetima vladara, na novcu, pečatima, prstenju, polilejima, srebrnom posuđu itd. Carski dvoglavi orao, kako ga prikazuju stare vizantijske iluminacije, bio je ptica sa grba Paleologa, poslednje vizantijske dinastije. Orao je simbolizovao carstvo, koje je gledalo kako na Istok tako i na Zapad. Postojali su strogo utvrđeni propisi za hijerarhijsku lestvicu po kojima su vizantijski car, sevastokrator, ćesar, i ostali, smeli da nose predstave orlova. Orao je u Vizantiji obeležavao visoko dostojanstvo i stavljao se kako na odeću tako i na opremu.
Postoje podaci iz X – XII veka da su dvoglavi orlovi prihvaćeni u Srbiji uz visoke titule, koje su nekim srpskim vladarima podarili vizantijski carevi. Orlovi su u prvo vreme u Srbiji bili prihvaćeni više kao oznaka pojedinog dvorskog dostojanstva i u početku nisu označavali ničiji lični grb. Kasnije se nalaze uglavnom na odeći vladara. U vreme vladavine cara Dušana predstava kolaste azdije veoma je česta na divitisionu (= carska odežda), kao jednoj od carskih insignija (= vladarska obeležja), zatim nakitu, naročito prstenju, kao i ostalim predmetima materijalne kulture. Verovatno je tada, polovinom XIV veka Zapad smatrao dvoglavog orla grbom Nemanjića (katalonski kartograf Dulsert crta 1339. godine skopsku tvrđavu sa zastavom na kojoj je dvoglavi orao).
Na osnovu činjenice da dosadašnji nalazi našeg srednjevekovnog novca svedoče o tome da amblem dvoglavog orla na novcu koriste samo despoti (despot Jovan Oliver, ili despot Jovan Uglješa, despot Stefan Lazarević i despot Đurđe Branković), za koje znamo da su po rangu iza kralja, nećemo pogrešiti ako kažemo da su oni na moneti vezani najpre za titulu despota. Pri tome, ne treba ih vezivati samo za despota Stefana Lazarevića i proglašavati državnim grbom tog vremena. Činjenica je i da su se orlovi kao amblem održali od naše srednjevekovne kraljevine preko carstva, kneževine i despotovine, sve do vremena obnovljene kneževine i kraljevine u XIX veku, a danas i do Republike.
Dvoglavi orao je zastupljen na jednoj vrsti srebrnih dinara despota Jovana Olivera (j. Šafarik, Š. Ljubić) ili Jovana Dragaša (Lj. Nedeljković) ili Jovana Uglješe (M. Jovanović) dostojanstvenika cara Dušana.
Od predstava dvoglavog orla na despotskim kovanjima nemamo mnogo novčanih vrsta. Do sada su nam poznata despotska kovanja Stefana Lazarevića i to dve vrste srebrnih dinara i četiri vrste srebrnih „malih novaca“, kako ih je nazvao prof. S. Novaković.
Od kovanja despota Đurđa Brankovića poznate su nam dve veoma retke vrste novca koje uz orla na aversu, na reversu poseduje predstavu lava u hodu i zvezde. Prva vrsta predstavlja jedinstven nalaz sa iskopavanja na Novom Brdu. Opis ovog novca je dao S. Dimitrijević u Zborniku Narodnog muzeja u Beogradu, V, 1967, uz veoma lošu fotografiju. I fotografija druge vrste novca, despota Đurđa gde se orao nalazi između rogova šlema, je veoma loša.
Ponovno kovanje srpskog novca usledilo je oko četiri veka kasnije, u obnovljenoj kneževini Srbiji. Prva kovanja kraljevine Srbije za vreme vlade Milana Obrenovića I sa reversnom predstavom srpskog grba, na kome dominira dvoglavi orao u letu, potiču iz 1883. godine sa apoenima od 5, 10 i 20 para. Kasnije, 1904. kralj Petar Karađorđević izdaje monete od 2 i 5 para, kao i srebrnih 5 dinara. Kovanja iz 1912. i 1917. i apoeni od 5, 10 i 20 para, sa dvoglavim orlom na grbu, predstavljaju poslednji novac kraljevine Srbije.
Knjaževina a kasnije kraljevinaCrna Gora u periodu 1906 – 1914. Godine takođe preuzima kao deo kulturnog i istorijskog nasleđa srpskog naroda i amblem dvoglavog orla. Dvoglavi orao se nalazi na aversu kod apoena od 1, 2, 10 i 20 para. Na većim apoenima kao što su 1,2 i 5 perpera u srebru i 10, 20 i 100 perpera u zlatu, orao je na reversu.
U okviru kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca kralj Petar I Ujedinitelj kuje 1920. godine novac u apoenima 5, 10 i 25 para, takođe sa aversnom predstavom grba gde dominira krunisani dvoglavi orao.
Za vreme Kraljevine Jugoslavije kralj Aleksandar I Karađorđević izdaje 1931. godine kovani novac od 10 i 20 dinara, a 1932. i apoen od 50 dinara srebru. Od 1931 – 1934. godine sledi prva emisija jugoslovenskih zlatnika, tada je kovan 1 dukat, a 1931 -1933. godine 4 dukata.
Prestolonaslednik kralj Petar II Karađorđević emituje 1938. godine srebrne apoene od 20 i 50 dinara. Sve pobrojane emisije kraljevine Jugoslavije nose na reversu amblem dvoglavog orla sa grbom dinastije Karađorđevića na grudima.
Da dodamo još i to da je Srbija nakon rasparčavanja kraljevine Jugoslavije 1941. godine pod nemačkom okupacijom kovala novac u apoenima od 50 para, 1 i 2 dinara (1942) i 10 dinara (1943). Na svim tim novcima na aversu se nalazila predstava dvoglavog orla, ali tada bez krune.
Buđenjem nacionalne svesti i demokratizacijom društva dvoglavi orao kao vekovna srpska tradicija i simbol državnosti vraća se kako na srpski i jugoslovenski grb tako i na jugoslovenski metalni novac. Prvo takvo kovanje je apoen od 150 dinara iz 1994. godine, zlatnik, izdat povodom 110 godina Narodne banke Srbije. Dvoglavi orao je ponovo „doleteo iz prošlosti“ na avers redovnog izdanja metalnog novca iz 1996, sa apoenima od 10 i 50 para, a nadamo se da će tu i u budućnosti ostati da gleda na Istok i Zapad.
Slobodanka Stojaković, časopis Dinar broj 5
No comments:
Post a Comment