Srebrni novac je u srednjevekovnoj Srbiji kovan od srebra domaće proizvodnje, što je bilo moguće zahvaljujući ponovnom otvaranju rudnika koji su bili eksploatisani još u rimskom periodu. Vađenje rude srebra je obnovljeno po unapred utvrđenom planu. Kao i u Češkoj i Mađarskoj, kopanje i preradu rude srebra su obavljali Sasi, rudari iz okoline Rinelanda, koji su od strane srpskih vladara pozvani sredinom XIII veka. Njima su garantovane brojne privilegije: bilo im je dozvoljeno da organizuju naselja na mestima koja su bila bogata rudom, da seku šumu za potrebu proizvodnje, da osnivaju kolonije i da sami biraju lokalnu vlast, da organizuju društva čiji su članovi bili akcionari u rudnicima, a vlasništvo u rudnicima su mogli da nasleđuju, prodaju ili založe. Organizacija rudnika je bila prepuštena slobodnom preduzetništvu.
U srednjevekovnoj Srbiji nisu postojale državne kovnice novca, a novac su izrađivali zanatlije zlatari, čije su radnje bile u carskim gradovima. Jedan od razloga zašto je novac kovan na više lokacija je zato što srednjevekovna Srbija nije imala prestonicu. Prestonica se nalazila na onom mestu gde bi vladar uspostavio sud i taj status je trajao onoliko koliko se sud nalazio na tom mestu. Na osnovu kovničkih oznaka utvrđeno je da je upotreba novca najviše bila razvijena za vreme vladavine kralja Milutina i cara Dušana. Pre kralja Milutina je postojala samo kovnica u Brskovu, a sasvim je sigurno da su kovnice Rudnik i Novo Brdo započeli svoj rad za vreme njegove vladavine. Za vreme Dušanove vladavine kovnice su radile na Rudniku, Novom Brdu, Plani, Prizrenu, Trepči, Skoplju i Ohridu.
Analizom težine sačuvanih srpskih dinara, numizmatičari su utvrdili da je Venecijanski groš težine 2,178 grama i 965/1000 finoće srebra poslužio kao model. Iako je bilo manjih odstupanja od propisane težine novca, odnos se nije promenio do pred kraj vladavine kralja Stefana Dečanskog. Na početku vladavine kralja Dušana dinar je izgubio četvrtinu vrednosti. To je bilo namerno smanjenje težine kovanog novca izazvano najverovatnije vojnim izdacima koje je Srbija imala usled brzog širenja na račun Bugarske i Vizantijskog carstva.
Oko 1348. godine, car Dušan je sproveo monetarnu reformu u cilju stabilizacije nacionalne monete, i tada je prekovao sve dinare kovane za vreme prethodnog dela njegove vladavine. Ovaj novac, čija je težina varirala od 2,12 do 0,98 grama je prekovan u takozvani carski novac prosečne težine 1,50 grama. Nakon masovnog prekivanja novca iz kraljevskog i ranog carskog perioda, težina srpskog carskog novca je ostala stabilna.
U srednjevekovnoj Srbiji pravo kovanja novca je pripadalo onoj osobi koja je vršila stvarnu vlast na određenoj teritoriji. Bilo je slučajeva kada su vladari delili vlast u različitim delovima zemlje, da vladar ustupi pravo zaslužnoj vlasteli, ali i situacija uzurpiranja prava vladara na kovanje novca. Uzroke ovog fenomena treba tražiti u stavu prema teritoriji koji je u to vreme preovladavao Evropom. Ovakav stav je omogućavao jednoj državi da bude podeljena na osnovu sporazuma između članova vladarske porodice, što je rezultovalo i u stvarnoj podeli vlasti. U srednjevekovnoj Srbiji imamo primer uporednog vladanja dva kralja, Milutina i Dragutina, u periodu od 1282-1316 godine, i oba su kovali novac.
Član 168 Dušanovog zakonika je započeo zakonsku regulativu u uređivanju monetarnih odnosa , tako što je propisivao da se novac može kovati isključivo u carskim gradovima. Ovo je prvi srpski zakon u kome se pominje kovanje novca, i dozvoljavao je zlatarima da u carskim gradovima kuju carski novac, s tim što su sastav i težina bili određeni običajnim pravom. U to vreme, sredinom XIV veka, je bilo neumesno zakonski odrediti dozvoljeno odstupanje od propisane težine novca. Primitivne metode kovanja novca su omogućavale da se novac iste vrste značajno razlikuje u težini. Zakon o rudnicima Despota Stefana Lazarevića (1389-1427), koji je donet 1412. godine je zabranjivao sortiranje novca (trabosiljanje) i proveru njegove težine. Ispostavilo se da su stanovnici novac nakon kovanja sortirali tako da su lakše komade puštali u opticaj, a teže prekivali ili tezaurisali. Zabrana sortiranja i provere težine kovanog novca indirektno dozvoljava vladaru da kuje novac različit od propisane težine. To je bio početak preobražaja novca iz njegove materijalne u funkcionalnu vrednost.
Kovanje novca u kasnom srednjem veku je bio značajan izvor vladarskih prihoda. Kraljevska prava su proisticala iz verovanja da je vladar apsolutni vlasnik države. Apsolutno vlasništvo nad državom je dozvoljavalo vladaru da koristi svoja kraljevska prava i na teritorijama koja su bila u vlasništvu sitne i krupne vlastele i time ograniči pravo vlasnicima da koriste svoju zemlju. U kasnom srednjem veku, pod ostvarivanjem monetarnih prava se podrazumevalo da vladar može organizovati rad sopstvene kovnice, ili ih dati u zakup.
Pre Dušanovog zakonika, i posle njegove iznenadne smrti, kraljevska monetarna prava su se ostvarivala izdavanjem u zakup kovnica. Međutim, član 168 Dušanovog zakonika je legalizovao isključivo organizovanje kovnice od strane vladara. Na taj način, car Dušan i njegovi nadzornici su mogli da kontrolišu rad kovnica. Ranija praksa zakupa kovnica je značila da zakupci kovnica odgovaraju vladaru za težinu i kvalitet novca samo svojom reputacijom. Takav sistem je pružao veće mogućnosti zloupotrebe, jer ni radnici u kovnici, ni njihovi nadzornici nisu bili postavljeni od strane vladara. Car Dušan je organizovao samostalno kovanje novca kako bi završio proces unifikacije, koji je započeo prekivanjem novca iz kraljevskog i ranog carskog perioda.
Član 169 Dušanovog zakonika propisuje kaznu spaljivanja za krivotvorenje novca. Na tajno kovanje novca se gledalo kao zločin protiv države, jer su se tako narušavala fiskalna prava vladar. Nad zlatarima koji su novac kovali u selima ili gradovima bez ovlašćenja se imala izvršiti smrtna kazna. Pre Dušanovog zakonika, srednjevekovno srpsko zakonodavstvo ne poznaje smrtnu kaznu kao vrstu kazne za razne zločine. Teška krivična dela protiv države, lica, imovine ili crkve bila su kažnjavana oduzimanjem imovine ili dobara. Smrtna kazna za tajno kovanje novca je preuzeta iz rimskog prava, a u srednjevekovnu Srbiju je stigla ili putem Sasa koji su taj običaj doneli iz Češkog i Mađarskog prava, ili je preuzeto iz dubrovačkog statuta. Smrtna kazna je bila uvedena u cilju odvraćanja svih onih koji su hteli da falsifikuju carske dinare. Carski dinar je bio javna ustanova, i država, oličena u liku cara Dušana, je bila spremna da brani tu instituciju pretnjom smrtne kazne.
Skrivanje falsifikatora je takođe bilo kažnjivo. Kao osnovne administrativne jedinice srednjevekovne Srbije, sela su kolektivno odgovarala za skrivanje falsifikatora novca. Kolektivna odgovornost sela je značila da svi stanovnici sela učestvuju u održavanju reda i bezbednosti u okviru granica sela. U slučaju da to ne učine, oni su mogli biti proterani, a selo spaljeno. Osim cara Dušana, nijedan drugi vladar nije tako surovo kažnjavao selo koje je skrivalo zlatara. U prilog tome govori i činjenica da su Srbi koji su živeli po selima javno radili kao zlatari i pre i posle vladavine cara Dušana.
Pored kolektivne odgovornosti sela za skrivanje zlatara koji kuju novac, i privatni gradovi su imali kolektivnu odgovornost. Za razliku od sela, čiji se meštani raseljavaju za kaznu što su skrivali zlatare, stanovnici gradova su bili kažnjavani za isti prestup novčano. Visina kazne nije bila određena zakonom, tako da je car imao slobodu da je sam odredi. Car nije bio u mogućnosti da pozove na odgovornost administratore privatnih gradova (kefalije), pošto su oni bili postavljeni od strane vlastele. Obaveza da obezbede da se novac ne falsifikuje u gradovima je bila na samim stanovnicima, pa su shodno tome oni i plaćali ovu kaznu.
No comments:
Post a Comment